Aspirin (njem. skraćeno od Acetyl: acetil i Spiräasäure: kiselina dobivena iz močvarne končare Spiraea ulmaria kemijski sastav koje je jednak sastavu salicilne kiseline), trgovački naziv za lijek s djelatnom tvari acetilsalicilnom kiselinom (ASK). U većim dozama primjenjuje se kao analgoantipiretik blaga do umjerena djelovanja te kao sredstvo za suzbijanje različitih upalno-reumatskih tegoba. U malim se dozama upotrebljava kao antitrombotik jer zaustavlja sintezu prostaglandina pa time i nakupljanje trombocita (za to otkriće John Robert Vane nagrađen je Nobelovom nagradom 1982). Dugotrajnijom primjenom aspirina nastaju oštećenja sluznice želuca i sitna krvarenja pa se često kombinira s antacidima ili puferima, koji smanjuju takve smetnje. Lijekovi s acetilsalicilnom kiselinom kao djelatnom tvari među najraširenijim su i najprodavanijim lijekovima na svijetu. Potrošnja iznosi približno 40 000 t na godinu.
Od salicina do salicilne kiseline
Salicilna kiselina u različitim se oblicima (salicin, saligenin, natrijev salicilat) rabila za ublažavanje bolova od ranih epoha civilizacije (Egipat, antička Grčka). U Europi se kao izvor salicilata rabila kora bijele vrbe (Salix alba); od osušene kore mladih grana ili cjelovitih osušenih grančica bijele vrbe dobivala se biljna droga Salicis cortex, bijeli, gorki prašak koji je imao antipiretički učinak. Ljekovitost vrbine kore potječe od salicina, fenolnoga glikozida salicilnoga alkohola. Kiselom hidrolizom salicina nastaju salicilni alkohol saligenin (2-hidroksimetilfenol) i D-glukoza. Oksidacijom nastaje 2-hidroksibenzojeva kiselina, odnosno salicilna kiselina. Osim u biljkama iz porodice vrba (Salicaceae) i roda končara (Filipendula) iz porodice ruža, salicilati se nalaze u mnogim drugim biljkama, primjerice u polegnutoj gaulteriji (Gaultheria procumbens), topoli, brezi i dr.
Svećenik Edward Stone (1702–68) pisao je 1763. Royal Societyju o antipiretičkom učinku ekstrakta kore vrbe. Nekoliko desetljeća poslije, talijanski ljekarnici Francesco Fontana i Bartolommeo Rigatelli istraživali su svojstva vrlo gorke antipiretičke tekućine iz ekstrakta kore vrbe koju su 1824. nazvali salicin (tal. salicina), a tako su se poslije nazivali pripravci od kore vrbe, npr. njemački farmakolog Johann Andreas Buchner (1783–1852) također je 1828. ekstrahirao u čišćem obliku gorku, žućkastu tvar iz kore vrbe pod nazivom salicin, a 1829. francuski farmaceut Pierre-Joseph Leroux (1795–1870) usavršio je izolaciju pročišćenih kristala salicina kao aktivnih sastojaka vrbine kore. Izolirani sastojak imao je neke pozitivne učinke na zdravlje ljudi, ali je izazivao i niz negativnih učinaka (iritaciju želuca, krvarenje, dijareju, glavobolju, upale itd.). Talijanski kemičar Raffaele Piria (1814–65) potvrdio je 1838. glikozidnu prirodu salicina razdvojivši salicin na šećer i aromatske spojeve kuhanjem u kiselim uvjetima. Identificirao je kemijsku strukturu salicina kao 2-(hidroksimetil)fenil-1-β-D-glukopiranozida, a oksidacijom aromatskih spojeva dobio je salicilnu kiselinu u laboratoriju.
Od salicilne kiseline do acetilsalicilne kiseline i Aspirina
Švicarski ljekarnik Johann Pagenstecher (1783–1856) izolirao je 1835. iz cvjetova biljke močvarna končara (Spiraea ulmaria ili Filipendula ulmaria) salicilaldehid (2-hidroksibenzaldehid), spoj koji je 1839. njemački kemičar Karl Jacob Löwig (1803–90) oksidirao u spoj naziva Spiräasäure: kiselina iz biljke Spiraea, kemijskoga sastava jednaka sastavu salicilne kiseline. Njemački kemičar Hermann Kolbe (1818–84) začetnik je industrijske sinteze salicilne kiseline, a Rudolf Schmitt (1830–98) povećao je 1860. iskorištenje reakcije sinteze salicilne kiseline modifikacijom Kolbeove sinteze salicilne kiseline provodeći reakciju pri sniženom tlaku, što je znatno povećalo ukupni prinos (Kolbe-Schmittova reakcija).
Salicilna kiselina napose je nadraživala želudac. Kako bi se smanjili njezini negativni učinci, sintetiziran je ester salicilne kiseline: acetilsalicilna kiselina (ASK), djelatna tvar lijeka Aspirin. Acetilsalicilna kiselina dobiva se sintetskim putem iz salicilne kiseline i anhidrida octene kiseline, a kao katalizator rabi se sumporna ili fosforna kiselina. Nakon hlađenja, dobiveni kristali pročišćavaju se prekristalizacijom. Acetilsalicilnu kiselinu 1853. sintetizirao je francuski kemičar Charles Frédéric Gerhardt (1816–56) acetilacijom salicilne kiseline s acetil-kloridom, ali je odustao od daljnjega istraživanja toga spoja. Austrijski ljekarnik Hugo von Gilm (1831–1906) uspio je 1859. dobiti acetilsalicilnu kiselinu analitičke kakvoće. Potražnja za acetilsalicilnom kiselinom rasla je zbog njezina povoljna učinka na zdravlje. Acetilsalicilnu kiselinu u stabilnu obliku i dovoljnoj količini sintetizirao je 1897. u Bayerovu laboratoriju njemački kemičar Felix Hoffmann (1868–1946) prema uputama njemačkoga kemičara Arthura Eichengrüna (1867–1949).
Danas postoji više od sto patentiranih procesa proizvodnje acetilsalicilne kiseline. U jednom od poznatijih načina proizvodnje rabi se anhidrid octene kiseline u suvišku kako bi se ravnoteža kemijske reakcije pomaknula u smjeru nastajanja produkata. U prvom koraku salicilna kiselina reagira s anhidridom octene kiseline. Toluen se rabi kao otapalo anhidrida i s anhidridom tvori matičnu otopinu, otopinu preostalu nakon kristalizacije. Nakon završetka reakcije toluen se regenerira i vraća u proces. Poslije zagrijavanja, uz miješanje, acetilsalicilna kiselina izdvaja se hlađenjem i filtracijom. Kristali se ispiru destiliranom vodom i suše pri temperaturi 60 do 70 °C. Ostatak filtrata rabi se za sintezu anhidrida octene kiseline tako da se kroz filtrat propušta keten. Filtrat se tako ponovno rabi za dobivanje acetilsalicilne kiseline, a matična otopina preostala nakon kristalizacije ili taloženja koja sadržava neistaloženu acetilsalicilnu kiselinu, anhidrid octene kiseline i toluen vraća se u osnovni proces sinteze.
Acetilsalicilna kiselina registrirana je 1899. pod trgovačkim imenom Aspirin i tada započinje njegova prodaja u cijelom svijetu. Isprva, Aspirin se prodavao u praškastome obliku. Ljekarnici bi odmjerili 500 mg praška te ga prodavali u malim papirnatim vrećicama. U Bayeru su 1900. osmislili tabletu, čime je Aspirin postao jedan od prvih lijekova koji se prodavao u tom obliku. Zbog ratne odštete koja je određena Njemačkoj nakon I. svjetskog rata Aspirin je izgubio status zaštićene trgovačke marke u Francuskoj, Rusiji, Ujedinjenom Kraljevstvu i SAD-u te ondje postaje generičko ime (pa se počeo navoditi s malim početnim slovom). Danas je Aspirin zaštićena trgovačka marka tvrtke Bayer u Njemačkoj, Kanadi, Meksiku i više od 80 zemalja. U pojedinim zemljama i dalje se piše s malim početnim slovom.
